علی‌نقی وزیری معروف به کلنل وزیری، از تاثیرگذارترین افراد در موسیقی ایرانی است. از خدمات مؤثر ایشان به عرصۀ موسیقی، باید از تأسیس مدرسۀ عالی موسیقی و کلوب موزیکال یاد کرد. از وی آثار مکتوبی همچون دستور تار، دستور ویولن و موسیقی نظری برجا مانده است. از آثار ضبط شدۀ او می‌توان به تصانیفی چون بستۀ دام (دشتی)، جور فلک (بیات اصفهان) و بندۀ عشق (ماهور) اشاره کرد و همچنین قطعاتی چون دخترک ژولیده (چهارگاه)، بندباز (ماهور)، ژیمناستیک موزیکال (دشتی) و غیره که همه تار تنهای وزیری هستند. همچنین از دیگر فعالیت‌های وی تربیت شاگردان کم‌نظیری چون ابوالحسن صبا، روح‌الله خالقی، موسی معروفی، جواد معروفی و مهدی برکشلی است. ایجاد دو علامت سُری و کُرُن، ویژۀ فواصل موسیقی ایرانی نیز از ابداعات وی می‌باشد. همچنین گفته شده وزیری اولین کسی است که مسافرت هنرمندان را برای برگزاری کنسرت به شهرستان‌ها ترتیب داد. آنچه در ادامه میخوانید عینا از کتاب «چشم‌انداز موسیقی ایران» تألیف دکتر ساسان سپنتا نقل شده که در سال 1382 توسط موسسۀ فرهنگی-هنری ماهور به چاپ رسیده است. 

بیوگرافی علی‌نقی وزیری

بیوگرافی علی‌نقی وزیری، به عنوان یکی از برجسته‌ترین اساتید موسیقی ایرانی برای بسیاری از علاقه‌مندان به این عرصه می‌تواند جذاب و الهام‌بخش باشد. در این مقاله مختصرا به بخشی از زندگی وی و تأسیس مدرسۀ عالی موسیقی می‌پردازیم: علی‌نقی وزیری در سال 1266 در تهران تولد یافت. پدرش موسی‌خان میرپنج، افسر نظام و مادرش از اولین زنانی بود که مدرسۀ دخترانه دایر کرد و با موسیقی هم تاحدی آشنا بود. علی‌نقی از نوجوانی نزد پدر در قزاقخانه فنون نظامی آموخت و در پانزده سالگی نزد دکتر حسین‌قلی قزل‌ایاق اولین مشق‌های موسیقی و درس‌های زبان فرانسه را آموخت. چندی بعد به اتفاق محمد حجازی که شاگرد مدرسه سن‌لویی بود و ویولن هم می‌نواخت نزد کشیشی به نام پرژوفروا رفتند و سه نفری ارکستر خانگی تشکیل دادند. در این گروه کشیش پیانو، حجازی ویولن و علی‌نقی ماندولین می‌نواخت. علی‌نقی نزد کشیش موسیقی نظری و هارمونی می‌آموخت و به توصیۀ او کتاب کمپاندیوم را که یک نوع دایره‌المعارف موسیقی بود مطالعه کرد و مباحث آن را فرا گرفت. در همین دوره به انجمن اُخوت راه یافت و در آن‌جا با درویش‌خان آشنا شد و یک سال و نیم ردیف هفت‌دستگاهِ میرزا عبدالله را به خط نت نوشت و به طور پیگیر به تمرین تار پرداخت. در دورۀ مورد بحث درگیری آزادی‌خواهان با محمدعلی شاه به اوج رسید و او مجلس شورای ملی را به توپ بست. علی‌نقی‌خان از ماموریت شیراز بر می‌گشت که در اصفهان خبر سرکوبی آزادی‌خواهان را شنید و با آزردگی خاطر به تهران بازگشت و مخفیانه با انجمن‌های مشروطه‌طلبان مبارز همکاری می‌کرد تا آنکه در ماموریت کرج به ارتباط او پی بردند و ناچار شد از خدمت نظام کناره‌گیری کند. وزیری خانه‌ای به ماهی سه تومان اجاره کرد و سه سال به کار تمرین ساز و موسیقی پرداخت و چون درآمدی هم نداشت با فروش لوازم خانه زندگی درویشانه‌ای را هم فراهم کرده بود. در سال 1290 با تکمیل نشانه‌های خط نت، ردیف موسیقی میرزا عبدالله و آقا حسین‌قلی را به خط نت نوشت و به یادگار نهاد. در سال 1292 به معرفی یکی از دوستانش سلیمان‌خان میکده که معاون وزارت کشور بود برای تربیت سوارکاران امیر شوکت‌الملک به بیرجند رفت. امیر از کار وزیری رضایت داشت و به‌اتفاق هم سفری به روسیه کردند و وزیری با درجۀ سرهنگی فرماندۀ هنگ سوار قائنات شد و از همین زمان لقب کلنل به نام او اضافه شد و حدود دو سال با این سمت در بیرجند خدمت کرد. در هنگام جنگ بین‌الملل اول که انگلیس‌ها قشون خود را از هند وارد ایران کرده و به مداخله پرداخته بودند رئیس قشون انگلیس به قصد بازدید می‌خواست وارد سربازخانۀ بیرجند بشود و با ممانعت وزیری روبه‌رو شد. سرانجام مقاومت حاصلی نداشت و کار به جایی رسید که نه تنها کلنل، بلکه خود امیر شوکت‌الملک هم نتوانست در بیرجند بماند و در نتیجه کلنل به تهران بازگشت و برای آخرین بار لباس نظام را از تن بیرون آورد. وزیری پس از فرو نشستن شعلۀ جنگ بین‌الملل اول با مساعدت و همراهی مصطفی‌خان بیات (صمصام‌الملک) از راه روسیه و ترکیه به اورپا رفت و سه سال در مدرسۀ عالی موسیقی فرانسه در پاریس پیانو و هارمونی و آواز کار کرد. پس از آن به برلین رفت و به قصد تاسیس مدرسۀ موسیقی ایران در کلاس‌های مختلف «هوخشوله موزیک» شرکت کرد و چنان که الا-زونیس مدرس سابق علوم انسانی دانشگاه شیکاگو نوشته‌ است وزیری در هوخشولۀ برلین کنترپوان و آهنگسازی را آموخت. وزیری در سال 1302 از آلمان بازگشت و در همین سال بود که مدرسۀ عالی موسیقی را تاسیس کرد. وزیری اجازه نمی‌داد در جلسه‌ای از او تقاضای نوازندگی بشود. چنان‌که ارباب کی‌خسرو نمایندۀ زرتشیان در مجلس شورای ملی از او چنین تقاضایی کرد و وزیری جلسه را ترک کرد. مورد دیگر تقاضای وزیر دربار وقت، تیمورتاش برای نوازندگی در جشن تاج‌گذاری رضاشاه (چهارم اردیبهشت 1305) بود که کلنل به عذر درد دست از آن کار سر باز زد. یکبار هم از ارکستر هنرستان عالی موسیقی برای نوازندگی در مهمانی کاخ سعدآباد دعوت شد که وزیری نپذیرفت و باعث برکناری او شد.

مدرسۀ عالی موسیقی

مدرسۀ عالی موسیقی که یک آموزشگاه خصوصی بود در اسفند 1302 به وسیلۀ علی‌نقی وزیری تاسیس شد. خود کلنل مدیریت و هنرآموزی مدرسه و سلیمان سپانلو نظامت آن را به عهده گرفتند. مدرسه با حدود صد نفر هنرجو شروع به کار کرد. آنها هفته‌ای دو روز به کلاس موسیقی می‌رفتند و بعدها بر ساعات کلاس‌ها افزوده شد. دو هفتۀ اول، کلاس اختصاص به نت‌خوانی و سرایش داشت و سپس طرز به دست گرفتن سازهایی مانند ویولن و تار و تمرین‌های اولیه و گام‌ها آموزش داده می‌شد و به همین ترتیب دروس نظری و عملی موسیقی پیش می‌رفت. وزیری به سرایش اهمیت می‌داد و معتقد بود که هر موسیقی‌دانی باید نت‌خوانی و خوانندگی را فراگیرد، اگرچه هدفش خواندن آواز نباشد. او به همین دلیل برای تمرین روزانۀ صدا همراه پیانو اهمیت خاصی قائل بود. وزیری ضمن تدریس جدی بود و به رغم ظاهر نسبتا بی‌اعتنایش در کار خود دقیق و موشکاف و بانشاط و راسخ بود. از مجامله و ظاهرسازی گریزان بود و رضایت خود را از کار شاگردانش با تبسم خفیف ابراز می‌کرد. روحیۀ ورزشی داشت و برای سلامت جسم و روان اهمیت قائل بود. از انتقاد دلسرد نمی‌شد و ناملایمات او را آزرده نمی‌کرد و از دشواری‌ها روی‌گردان نبود، بلکه چنان‌که خود می‌گفت گاه به استقبال آنها هم می‌رفت. فراگرفتن اصول موسیقی اروپایی را چه برای نوازندگی و چه از نظر تئوری برای هنرجویان ایرانی لازم می‌دانست. همان‌گونه که بیان شد در مدرسه ابتدا شناختن نت‌ها و میزان‌ها و بعد سرایش و وزن‌خوانی و آشنایی با گام‌ها و توالی دیزها و بمل‌ها و حرکات مترونوم و اصطلاحات موسیقی تدریس می‌شد. پس از سه هفته نوبت به نت‌خوانی و انگشت‌گذاری و تمرین‌های مختلف برای هر ساز می‌رسید که به تدریج مشکل‌تر می‌شد. پس از تمرین‌های مقدماتی سرودها، اتودها، چهارمضراب‌های ساده و چند قطعۀ اروپایی اضافه می‌شدند و سرانجام نوبت دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی (غالبا ماهور و دشتی) می‌رسید. در ابتدا تمرین‌های گام در آواز یا دستگاه و برخی چهارمضراب‌ها و رنگ‌ها و تصنیف‌های ساختۀ وزیری اجرا می‌شد. قطعات چندصدایی یا دوئت، مانند رنگ دشتی و بیات ترک نیز تمرین داده می‌شد. برای نواختن ویولن، وزیری متدهای اروپایی مانند شوچیک یا کرویتزر را برای مهارت انگشت‌ و آرشه لازم می‌دانست و بعضی از آن‌ها را در کتاب دستور ویولن خود نیز استفاده کرده بود. در آغاز بجز وزیری بعضی شاگردان بااستعداد و با سابقۀ موسیقی مانند ابوالحسن صبا نیز در تمرین دادن هنرجویان به استاد کمک می‌کردند. روح‌الله خالقی، میرعمادی، اربابی، علی محمودی، محمدحسین و مصطفی ادیب، موسی معروفی، جواد معروفی، حسین سنجری، سلیمان سپانلو، حشمت سنجری، ابوالحسن صبا، عبدالعلی وزیری، پرویز ایران‌پور، حسین گل‌گلاب، علی مبشر و منوچهر وارسته از شاگردان دورۀ اول مدرسۀ عالی موسیقی بوده‌اند و از شاگردان دوره‌های بعد می‌توان این‌ها را نام برد: خادم میثاق، فروتن‌راد، مهدی مفتاح، وزیری‌تبار، حسین‌علی ملاح و مهدی برکشلی. پس از چندی کلاس‌های مقدماتی را هنرمندانی چون حسین سنجری، ابوالحسن صبا، منوچهر وارسته، معز دیوان فکری، مصطفی ادیب و روح‌الله خالقی اداره می‌کردند. بجز تربیت شاگرد، از اقدامات وزیری، ترتیب دادن کنسرت‌های کلوب موزیکال و ضبط صفحات گرامافون و ساختن قطعات جدید و تألیف کتاب‌های موسیقی بود. در مقاله‌های بعدی به دیگر ابعاد زندگی پربار علی‌نقی وزیری و فعالیت‌های مهم ایشان می‌پردازیم. آموزشگاه موسیقی زیر و بم، تلاش می‌کند تا در کنار معرفی دوره‌ها و کلاسهای دایر در آموزشگاه، نگاهی به زندگی الهام‌بخش بزرگان موسیقی داشته باشد.